Čoǧrafijə kəšfon

Čoǧrafijə kəšfon — XV-XVI əsronədə cy Avropəvyžon savdy kardejro tožə roon pəjdo kardejro bə mijon bekardə tožə, gyton (Kuəon), Vazə dyjonyšon de žygo-žygošon nomyšon nošone. Avropədə žijə səjjoh ijən dyjovonon by koj ve čon sute by kojyš jolə zuš doše. Čo jano dijə kardejdəj, bəvədə Avropədə kaxti egynje bə odəmon tov omedəbe. Əve əvon bo žijejro, bə dast nun vardejro bo tožə vyron nəvedəbin. Ym lyskəjən by koj tov dodəbe. Iminə čoǧrafi kəšfon Atlantiki Vazədyjo ijən Afrikə dyjokənondə fransə dyjovonon binošon kardešone. ǧənovi nomon ijən Azori sərku bə mijon bekarde, žygo nəvemoniku pəjdo kardə bej.

Xristifor Kolumbi de jolə kulosi Santa Marija nomərə ləpəkyš ijən Kobəsoni ləpəkonyš bə mijonyš bekardyše

Cy Xristofor Kolumbi tožə bə mijon bekardə dyjoəkənon came.

Čoǧrafijə kəšfon bino karde sərbino səbəbon

• Avropədə čoǧrafi zynemoni her-hevuž omute ijən by roədə zynəj ve bej kompasiš bə mijonyš bekardyše.
• Byənijən xəlǧon Avropəda nybə, mande čo gytonədə bə bo hardero ədivon.
• Ispanijə ijən Portugalijə kišvəron bə dyjovonon dastgirəti kardebəpešt tožə tely, nyǧə bešə lonə zəminon pəjdo karde.
• Xacpərəstəti ijən cy Avropə čo fərhəngon bə dynjo odəm žimon varde.
• Zynemonədə bə dast vardəbə ovandon bəpešt, čo zəminonədə žijə odəmon ymoni omutero bəšə čym doj.
• Bə diərə ro synov hardə jolə kuloson soxte.
• Kompasi bə mijon bekarde.

Xristofor Kolumbi (1451-1506) 1492-nə sori Amerika gytə (kuə) vindejədəj de pebyrjə ro bə Asijəš šejyš pidəšbe. Mijoənə əsronə žimon kardə səjjohon hežošon piəšone bə Hindyston šə ovə rijəjon pəjdo bykən, cəjoən dəvon savdy bykən, bydən-bysənon. Bə Hindyston de hyški de Anadoli ijən de gafgazi ro hestbe. Bə vaxtonədə ym roon bə Osmani soltanon kešvəri diə kardəbe. Əvonən cy Venesijə koj odəmonku bəpejə pul əstənin. By kojro Avropəvyžon hežo bo čo ro pəjdo karde bə həš bin. XV-XVI əsronədə odəmon həmə žygo famedəbin ki, bə Hyndyston ki bəšo bo savdy karde cəsponi ərbob bəbe. XV-XVI əsronədə avšumə latə ijən ədivon iglə Hyndystonədə hestbej. By molon coknə bəvoten Avropədə bə ruž de rušnə nəvedəbin.

Cy Portugali səjjoh Bartolomeu Diasş Umudi bukəš bə mijonyš bekardyše. Ym ko bə Hyndystoni ro okardemonədə jolə dastyš gətyše.Bartolomeu Diasi həron həmə noxəš gynin, əve həni roš karde nyznəše. Cəjo Vasko Da gama 1498-nə sorədə candicandbəcəton še bešej bə Hyndyston. Femen Magellani 1519-1522-nə sori dynjo gardyšədə cy bumi gyrdil bej bə dynjoš səloš žəše. Venetsijəvyž səjjoh, Marko Polo bə Asija kuə (gytə) ro kardədəj yštə vindəjonyš nyvyštyše. Ym nyvyštəjonyš gyrdəš kardyše Cy Marko Polo kitob nomədə gylə kitobyš nyvyšdyše.

Čoǧrafijə kəšfon səkyštə

Čoǧrafijədə kardə kəšfon Avropədə žimon kardə xəǧon ružygaryš bə coki bekardyše. Əjo ve molon ləžən bin. Tožə bə mijon bešə vyronədə odəmon texnikada ve bə dumo mandəbin. Hežo by kojro əvon de hostonəti bə Avropəvyžon daston mandəbin. Demijən əvon ə zəminonyšon həməšon gətymyšon kardešone. Avropəvyžon bə gətym kardə zəminon 3 tispirədə odəmon vyǧandəbin.

1. Ovlijon.
2. Čangəvəron.
3. Ərbobon (točiron).

Cymonədə i tispiron cy xacpərəston ovlijonbin. Əvon məǧloǧe bə xacpərəstəti əvəjn. Čangəvyəron bynəniə xəlǧon čigə aryštin. Ərbon isə boj ənə əkəjn cy savdy karde roj oəmutin. Čy čoǧrafijə kəšfon bo ve bynəninə xəlǧon vijəvoni bej. Ispanijə ovlija Eman Kortes, Meksikədə žijə bynəniə imoninə xəlǧon de Čoǧrafijə kəšfi nomi bə cy bevəčə ruž hašte bymi timsol bej bəzynej. Fransisko Pizarro, Peruədə žijə bynəninə ink nomədə xəlǧon xani dyzijedə, cəjo cəvonku cand ton tely (ǧyzyl) sedə. Xani vadoj vyrədə, gətedə ə xani kyštdə. Cy Čoǧrafijə kəšfi ovandin bej Avropəvyžon by žygo ko yštə pirpai cok gəteku bej. XV əsrədə bə taxt nyštə Portugalijə xan Henri ož kardə dyjovonə məktəbi Vasko Da gama ijən bənəj Barlatemo Dias nomədə dyjovonynoš bə mijonyš bekardyše.