Čoǧrafijə taryx
Čoǧrafijə taryx — bardə byə ekspedision ijən čo-čo səjjohon tərəfədə bə žimon dəvonijə byə čoǧrafi kəšfon bəcəmə elmi vəomədə nəzəri ijən praktiki umumi kardə barde gornə lozim byə dyždə həčymədə material gyrdə karde imkon dodə.
Dyždə čoǧrəfi kəšfon əsasə məgsədyš sagylon səjohəton nətičədə dynjo fiziki xəritə myosir vindejon bəməl ome səbəb byə. Cəmə zəmonədə dynjo xəritə “sipijə ləkon” vote bəbe mandəni. Ysət čoǧrəfi kəšfon məgsəd tožə čoǧrafi ganunon ijən ganunəujǧunəti oško kardeje. Žygo čoǧrafi kəšfon elmi funtamentəl sahə aid kardə bedə. Əvon zəmini hyškə kəfšəni ijən dynjo okeani bitov kəšf karde žimoni əhəmijjət kəsb kardedə. Zəmini kəf karde iminči növbətə təbiəti myxtylif tipon garšylygli təsir mexanimzmi, insonon muəjjən tarixi zynejon, təsərrufati əloǧəti formon ijən čo. Zyne tələb kardejdə. Nəzəri kəšfon ijən cəj tədbig nybyə čoǧrafijə nišon doə byə myrəkkəb mexanizmi ijən cəj idarə karde əsos doj əzyni.
Hežo žygo, čoǧrafi kəšfon muasit taryx, čoǧrafijə tarixi oško nez bedə, lokin bəj bitov nez bedəni. Žygo ki, čoǧrafijə tarixi fəlsəfə, nəzəri čoǧrafijə ijən bə čo nəzəri elmon nez bedə, tikən vej metedoloži elm pegardedə. Zəmoni tələb ej bə čo elmon integrasijə zumand kardə. Lokin dymi ivrədə Čoǧrafijə tarixi yštəni inkšof məntigi ijən ganunəujǧunəti malike.
Čoǧrafi kəšfon tarix tike vej žimoni praktiki əks kardedə. Dyždə čoǧrafi kəšfon-15-17-nə əsron dovrədə čoǧrafijə elmon “šahyš” be və bo čəmijjəti dyždə praktikə əhəmijjər kyrnedəbe. Pešo əv bə dumoə pylan ovašte, lokin ysə inən elmon və ovaštə. Ysət žygo gyle zəmon omə ki, cy žimoni praktiki təlobat bə čoǧrafijə inkšafi zumandə šəraityš byə. Dynjo okeani, atmosferi, biosferi, global ekoloži problemon, bino be, itehsal ijən xidməton kəfšən sistemon nyǧyliədə omute žygo təlobətondəje.
Čoǧrafi kəšfon tarixonku fərgli Čoǧrafijə tarix žimoni tələbati ozəkə təmin kardedə.gyle elm kimi čoǧrafijə tarix ve myrəkkəbe, əv elmon bitov inkšofiku, kadron hazzo səvijəku, nəzəri idejon bəməl ijən oško beku bəhs kardejdə.
Tarixi fakton ijən hadison yštənədə əks kardə čoǧrafijə tarixi kursi navadəšə vəzifon žintonədə byəjondə ibarəte.
— Čoǧrafi zynəjon čəmijjəti žimon fəalijjəti aradə garšylyrli əloǧə inkšofi tarixi dumjəndynəti nišobydəj.
— Čoǧrafi idejon, prinsipon, ganunəujǧunətion ijən bəsədəšejon bəməl ijən inkšofi tarixi dumjəndyəti nišodoje.
Myosir dovrədə čoǧrafi zynejon čəmijjəti praktiki žimondəd istifadə karde istigaməton nušodoe ijən ym kəfšənədə mövčud byə dyždə problemon gejd karde.
Čoǧrafijə tarixədə gyrdə kardəbyə zynejon bəšərijjəti ym ruži ijən bo nafkonə dyždə fojdə doe bəzne.Məsələn tarixədə məlume ki, Kaspi čo vyronədə ovi žiədə da həzo hektaradə əkinon, agyətion, ron ijən dion čoǧrafijə bə doəje tarixi zynejon əhali aradə zəif oško ijən bigonəti nətičəje.
Həl lap ǧədimədə Cinədə məhsuldar ǧyvvon ijən elmi inkišof kompasi ixtyra səbəb be, ym ixtra isə yštə nubədə Čoǧrafi zynəjon ijən kəšfon ozəkəbe zumand təkanyš doše.
Čoǧrafijə tarix ym elmi bə dovron čo karde tələb kardedə. Čoǧrafijə žintonə dovron čo bedəː
- Ǧədim dynjo Čoǧrafijə tovə 5-nə əsri əhotə kardedə. Yn dovrədə inkšof kardə Ara dyjo mədənijjəti antik čoǧrafi kəšfon zumand təkan dojdə, ozək kəfšənon čoǧrafi xəriton tərtib bedə.ǧədim xəlǧon iminə čoǧrafi təsəvvuron ijən səjohəton həxətə məlumat dojdən. Antik Čoǧrafijəšynosondə Eratosfen, Aristotel, Ptolomej, Strabon ijən čo kəson. Klassik əsəron Čoǧrafijə tarixədə vyrə nišon dojdə.
- Mijonə əsr čoǧrafijə tarixi (5-15) ivrədə ičmal, xiristən dynjoədə təbiəti dair mytərrəgi ijən myrtəče diəkardejon mybarizə, Ərəb čoǧrafijə ijən kartegyrafijə, Ibn-Bətuti, Marko Polo ijən čokəson səjohəton əks kardedə. Detsə ysət Ərəbon Čoǧrafijə tərkibədə doə byə bənə Əl-Xarəzmi, Əl-Biruni, Nəsrəddin Tusi, Mahmud Kašgari ijən čo kəson alimon astronomijə, rijozi Čoǧrafijə, xəritəšynosəti ǧysmi šikilədə doə byə.
- Tožə dovr čoǧrafijə (15-19) Dyždə čoǧrafi kəšfon manifakturə perəse (16-nə əsri mijonə 17-nə əsri detsə mijonə) taryxi əhotə kardejdə. Yn dovr cy čoǧrafijə telə dovr hisob bedə.
- Myosir dovr čoǧrafijə Arktikə ijən Antarktidə, Dynjo okeani ijən kosmosədə Zəmini omute, muxtəlif čoǧrafijə elmi məktəbon bə əməl oməjn, ətrof muhiti muhafizə ijən bərpo ijən čo kəfšənon əhotə kardedə.