Alažen

Alažen — cy tolyšə mifologijə ženə činsədə čyn, kom bə zandə ženon ijən əǧylon zərər žəjdə.

Alažen, tolyšə rəssami vindejədə

Etimologijə

Alažen tolyšə zyvoniku bənə «syə žen» pegornijə bejdə. Kali tədǧyǧ kardəkəson bəj bənə «vəšjənə, ǧəbul kardə nybə žen» məno dojdə.

Alaženi vindemon

Vəšjənə žen, sijo, de syə mujon, de dyždə cašon ijon jolə pyštonon, komon əv yštə amonsə šodojdə. Həmən Alažen bənə vej zəifə žen de dyrozə daston, dyždə cašon, sipijə ja syə mujon.

De vindemoni əv bə ženi oxšedə, hoston de odəmon əloǧə gətejdə, zyvoni iškilonyš bejdəni, vejni dij kənoədə vyrəbəvyrə bejdə, višonədə, bexyvandə vyronədə. Əv tižə cijonku, syponku ijən sukonku tarsedə. Cy əǧyli bolyši žijo caxu ja cangəl nojdən, ym bənə sypə dəryve ja maštəvo sukon hande alaženi, čynə cijon torsynedə. Bə cymi gornə tolyšə mədənijətə ənənonədə ve barzə ǧyjmət nojdən bə ym əšivon. Bə Alaženon ve xoš omejdən ǧyzylə cijon, kali žəgo cijon bə odəmon dast omən ijən əvoni məišətədə vəjnə bə caš omeku oko dojdən.

Nom-nyšon

Alažen bə cəšmə nijoni dəšedə, končo zandə žen heste, de yštə vindemoni əj torsynedə, hərdəm kujedə. Hažygo Alažen tožə zandə byə əǧylon kyštejdə. Alaženi beǧandejro cy zandə ženi bolyši žijo xənčər, tifang, caxu, umumi gyləj osynə cij, cumcyko Alažen osyniku tarsedə. Torsynejdən əj hənijən de — «dyvo», ijən de xysusijə həmoilon — «alaženi cig» («cy Alaženi cyǧi astə»). Bə Alaženi aspi səpe ve xoš omedə nəve. Əcəj de tovi rome gornə asp lod bedə. Alažen cy aspi jali bə mujəxolon dəvastejdə, həminə mujəxolon hicki okarde zyndəni, əmma tikəj vaxt bəpeštə əvon yštən obedən. Tovystonədə Alažen ruədə rəjrə dənyštejdə.

Žygo votejdən ki Alaženi gəte bəbe ijən bə dasti pemužnije, ǧollyǧ karde məčbur karde. Cursin gyləj əfsonə vardejdə, končo gyləj žen cy aspi gi ǧyj dəsuəše, Alaženən pijəše aspi səpe nəve ijən dəcykijəj əjo. Bə gətə Alaženi kəpoti lozime darzən dəžəne ijən bəvədə əv guš doə ǧolam bəbe, ijən osynə cij bekarde nybəzyne.

Alaženi šuə — Alamerd, Viəvəngoli/Biaban-guli — «barzə, bənə do ijən bənə gomuši mujnin», žəgoən hežo bo əǧylonən xətoine.

Alaženi barədə əfsonə

Alaženi barədə gyləj əfsonə G.F. Cursin Dyrijoni tolyšonku nyvyštyše. Cy Gəgyroniku necijəvon gyləj gənzyš kyšte, mande višədə bo hyte. Hələ ki əv cəj ləšyš ančəj, kijəš sənoj ijən bino kardyše xorək pate, cy višəku Alažen beše. Alažen nyštejdə cy necijəvoni tono ijən bino kardə əcəj dumo sənibəton karde: merd gužd hardə, əvən hardə, merd cy gənzi zyǧ ocyknejdə — Alaženən zyǧ ocyknejdə. Bəvədə necijəvon kibriti yštə nyngi tono vardə. Alaženən de əcəj nymunə šedə, yštə nyngi de kibriti sutvonedə, mu dəmande sute, ijən de doži, zikkə əv vitedə bə višə. Tikəj vaxt bəpeštə Alažen de yštə dastə ogardejdə. Necijəvon de tarsi petatejdə bə do, Alaženonən əj vindejdənin, guždi kəbob kardən, hardejdən, əmandə ləši sutvonedən ijən šedən. Tikəj vaxt bəpeštə ym merd mardejdə. Həminə vyrə končo ym hodisə be, myəllif ǧejd kardə bənə — «Go sutə col», jəni sutə gənzi col. By sužetədə Alažen bənə višə čyni bešedə, kom bə necijəvoni hučum kardejdə. Əmma əcəj əsosə funksijə — odəmi tumi byrnije, ijən ve dyždə xəto bə zandə ženi ijən tožə byə əǧylon vardə.

Hakanə Alaženon bəzynen illuzijon soxte (jəni pesoxtə xyjolon) bo odəmi yštə tono okyrnijero, cerə gyləj tolyšə hekojədə votə bedə ki gyləj merd višədə gin bedə, ijən višə nyǧylədə gyləj vəjə pəjdo kardə, əmma əcəj aǧyl ijən fərosat bəj dastək kardejdən cy Alaženon cangiku yštəni peroxnije.

Ədəbijot

• Abilov İ, Mirzalizade İ. Oçerki po istorii i эtnoqrafii Talışa. — Minsk: «Medisont», 2011. — 224 s.
• Abilov İ. Ş. Nekotorıe maqiçeskie praktiki v kulьture talışeй // Lavrovskiй sbornik. — 2013. — S. 191—199.
• Aliev D. Talışskiй folьklor = Tolışə xəlqi folklor. 1-nə cild Nəğılon iyən əfsonon. — Baku, 2020. — 532 s.
• Aliev D. Talışskiй folьklor. 3-я çastь = TOLIŞƏ XƏLQİ FOLKLOR. 3-nə to. — Baku, 2022. — 640 s.
• Arakelova V. Reliqiя i narodnıe verovaniя // Vvedenie v istoriю i kulьturu talışskoqo naroda. — 2011. — S. 73-88.
• Mamedov A. A. Formirovanie talışskoqo narodnoqo poэtiçeskoqo tvorçestva // Soцialьno-qumanitarnıe znaniя. — 2015. — № 3. — S. 329—338.
• Talışskie narodnıe predaniя i skazki / Asatrяn Q. S. — Erevan: Kavkazskiй цentr iranistiki, 2005. — S. 64.