Elm

Elm — təbiət, čəmjjət u cy insoni təfəkkuri barədə objektivə, sisteminə u əsosin byə zynəjon səjro, bo cəvon sərost karde, u paj-baxš kardejro insonə fəolijjəti tispir. Yn fəlijjəti əsos - elmi fakton gyrdə karde, əcəvon daima nubekarde, əvoni sistemin karde, təngidə analiz ijən by əsosədə elmi zynəjon bə ivyrə gyrdə kardeje. Elm syvoj mušahidə byə təbii ijən ičtimoi hodison təsvir kardəni, həmən əcəvon əloǧon pəjdo karde ijən nətičon muəjjən karde zynedə.

Har gylə elmi barədə təsəvvur, de yn elmi objekti, predmeti, metodi ijən prinsipi umute bino bedə.

Elm jinə šərton ijən dərk karde komponenton yštənədə i kardedə:

• Elmi koon poəbaxš be ijan ibemonon dəsoxte
• Elmi muəssison, dəvinə ijan laboratorija avadanlyglon
• Ce elmi-tədgigatə koon metodon
• Dərk karde ijan kategorija aparat
• Elmi informasija sistem
• Syftəku gyrdə byə čəmi zynəjon məčmu.

Elm soxtəbyə ružiku bə insonon koj məhsulinəti zijod be ijən cymi sajədə bo odəmon rifahi cok be xidmət kardəše. Bə de elmi məšǧul byə šəxson "alim" votedən. Əvon ce insonon arəd de yštə zynəj, səvody ijan nuršidə fikron čo bə kəsonin.

Elmi tarix

Muasir holədə byə elm XVI—XVII əsronku bo forməjn be bino kardəce. Ištə inkišafi tarixədə əv ce texnikə ijan texnologijə cərcivəku bešə, bə čəmijjəti inkišafi ve təsir kardə faktori pegardə. XVII əsriku žyǧo, elmi fəalijjət har 10-15 sorədə dy kərə zjod bedə (kəšfon ašmard, elmi informasijon, elmə kosojbon ašmard).

Alimon

Ce alimon məgsəd, ysətnə koj šəraitədə de imkan doə roon, ce insonon jimoni, ruzigari rohət kardeje. Bəcej gorošən, tarixi dorozi ce alimon kardəjon, dovlətonədə dastəgyšon vində ijan nəzorəti žiədə byən. Bə iminə səro byə elmi koon ǧədimə junanystanədə, Platoni akademijədə rast omedəmon. cy syfdənə de elmi məšǧul byə kəson, bənə ce saraj əjanon xususi imtijazonyšon hestbe, pešonə vaxtonədə bəəvon elmi dərəčon došone, nətičədə čəmijjəətonədə elitarə təbəgon bə əməl oməjn.

Elmon doktor

De elmi məšǧul byə, by sahədə har kom gylə problemi čolinə, de movčudə vasiton ijan usulon koməgi həll karde zynə šəxson, hələ ce mionə əsronku žyǧo, Həšinyštə kulturədə "Doktor"ə nomyšon səšone. İminə doktorə elmi dərəčə, bə tarixi mənbəon goroš 12 ijul 1219-nə sorədə Bolonijadə Papa III Honori tərəfiku doə byə. Syxan «Doktor» latynə zyvonədə dočtus - "umutəbyə" syxanikuje. Im, elmi sahədə ən penə dərəčə hesob bedə. Bo yn elmi dərəčə səj goroš, nomizəd yštə hozokardə dissertasija (lat. dissertatio - "muzakirə karde", "tədgig karde") ožə muzakirə vaxti, de mutəxəssison ištiraki təškil byə šura ijan ozodə ištirakcion vədə mudafiə kardəninbe. Mionə əsronədə ce mudafiə proses necandə ǧəssəmharde prosesiku ibarətbe. cymonədə, ce universiteti rektori vədə ǧəssəmharde əsas hesob bedəbe. Syvoj bymi nomizəd i gylə nižonə ijan i gylə ožə imtahan doəninbe. Nijonə imtahan dissertasijadə ǧejd byə tezison ce fakultə professoron (magistri regentes) vədə, ve vaxti isə, ožə həvoədə mudafiə kardeku ibarətbe. İmtahani doə bəpešo, nomizəd bə ožə muzakirə, disputation (lat. Disputationes - "mubahisə") vadoə bedəbe. Ojo nomizəd yštə elmi nubəjətion publika vədə mudafiə kardəninbe. By mərhələdə syvoj professoron, əlavə təmšokardəkəson aradə nyštə har kəs bə nomizədi pars doj hugugyš hestbe. Mudafiə bəpešo ce prosesi oxonə ijən təntənəjnə hissə - inaugurasija (lat. İnauguro - "təjin etmək" (vəzifəjə)) omedəbe. By hissədə nomizəd de simvolik əšjon təltif bedəbe. Bymon kitob, i gylə ǧyzylə angyšde ijan bereti formdə doktorə kolo daxilbe. In adət-ənənə hələ ysətən ce Həšinyštə məktəbonədə yštə iminə forməš oǧətəše.

Bejnəlxəlǧ elmi mukafaton

Bə elmi nailijjəton goroš bə alimon žitonə bejnəlxəlg nufuzinə mukafaton dojdən: Nobeli mukafat — dynjoədə ən nufuzinə elmi mukafat. Sorədə i kərə co gylə elmi sahədə doə bedə. Bənə əcej parodijə šnobeli mukafat-ən heste.

• Fildsovi mukafat — rijazijjaiti sahədə, bə jolə nailijjəton goroš. İspanijə krali tərəfiku təgdim bedə.
• Rolf Nevanlinni mukafat — ce informatikə rijazy aspektonədə bə jolə nailijjəton goroš.
• Karl Fridrix gaussi mukafat — əmandə elmonədə de kəšfon vasitə, bə rijazijjati vardə jolə tohon goroš.
• Kraufurdi mukafat — mukafat bə žinə istigaməton gorə doə bedə: astranomijə, rijazijjat, bioloži elmon, Zəmini barədə elmon.
• Abeli mukafat — bo rijazijjati inkišafiro doə tohvon goroš.
• Šao İfu mukafat — bə astranomijə, rijazijjat, təbabət ijan bə žimoni barədə elmon doə byə jolə tohvon goroš.
• Tjuringi mukafat — ce ašmardə texnikə asosasija tərəfiku, informatikə sahədə doə byə mukafat.
• Mixail Lomonosovi nomədə jolə ǧyzylə medal — ce Rusija Elmon Akademijə ali mukafat.
• Dmitrij Mendelejevi nomədə jolə ǧyzylə medal — ce Rusija Elmon Akademijə, kimja elmi sahədə bə jolə nailijjəton goroš mukafat.