Təbiəti elmon (ing. Natural science, alm. Naturwissensčhaften) — təbii hadison omutə elmi čo-čo sahon, komon ki, insonə čəmijjəti omutə humahitar ijan sosial elmonsən fərginin.
Zəminə planet
Umumi məlumat Təbiəti elmlon dynjo de naturalist nəzəri omutedən, čəmijjətiku bə təbiəti munasibətədə bə əcej ǧanunon hurmət karde tələb kardən. Naturalizm ce insoni ofəjə ǧanunon bə təbii proseson šamil nykardə, təbiəti ǧanunon omutə bəpešt oko doj əsosədə bastə sisteme. Təbiəti elmon bə əməl ome, bə elmi tədgigaton de fəlsəfi nəzəri diə karde nətičəj.
Nom-termin - Təbiəti elmon həmən, ce humanitar elmon ijan ičtimai elmon arədə fərgi nišon kaj goroš oko bedə. Elm Rijazijot de məntyǧi bə i vyrə, bə formal elmon daxile, bə təbiəti elmon aid ni. Bəcej goroš ki, əcəvon metodologijə ce təbiəti elmon metodologijəsən dyryst fərgine. Rijazijot, statistikə ijan informasijə texnologijon təbiəti elmon hesob nybunən, əvon by sahədə bardə əksər tədgigatonro bə muhum elmi əhəmijjəti malikin. (bə dumo dəvard...)
· Klassik məntyǧi nəzərijə izoh kardə bejdə de xysusi zyvoni, mylohizə bə nav doə bejdə de de maddi nymunon. Səhvon səpe nəzorət hələ soxtə byəni əjo, hələ gyrd forməjn byəni myǧjosinə šyn, hozy kardə byəni ce təsviron məhdudijət i.č.c.(bə dumo dəvard...)
· Leonardo di ser Pjero da Vinci (it. Leonardo di ser Pjero da Vinci; 15 aprel, 1452 – 2 maj, 1519) —Cy Ávropə İntibah devri ensiklopedik alim, rijazijjatəkə, muhəndis, kəšfkardəkəs, rəssam, hejkələkə, memar, musigivon gyləjən nyvyštəkəse. Cy İtalija İntibahi rəmz hisob bə "Universal Odəm" (ing. Homo Universale) tipi ən məšhurə numajəndəj.
· Əv Messer Pjero nom bəǧanun məsləhətəkə de Katrina nominə sojə dijovyžə kinə nigahiku bə kəno əǧyl bə, cy İtalja Florensija šəhərəd bə dynjo omə. Cy nyvyšte elmi sirron Verokkija nominə alimiku umutedə cəǧyn Vinci kamə vaxtədə ym sahədə yštə məllimiku ve zyndə.Yštə umri syftə soronədə cy Florensija kali sarajonədə žimon kardedə əjo ve kəšfon kardedə. Hic ki əcəj ym kəšfon dərəsedəni. (bə dumo dəvard...)
· Afrikə — Afrikə bəštə kəfšəni gorə Avrəsijəku pešo dymynə materik buə 30.3 mln km2, be səkuon 29.2 mlijon km2-e. Afrikə syxani materiki xərem-xəšəxuniədə žiə “afriki” tajfonku pegətə buə. Ən gamə materike. Dynjo ən dyrozə ru, dynjo ən dyrozə šinəovinə səku, xəšəxuni niməkürrə ən purəru, hyškiniədə zəmini luədə ən dyrozə təkə, Čəbəllütarig xyrtə ijan Arədyjo, Asijəku Aradyjo, Süvejš ǧənov , Syə dyjo, Bab-Əl-M əndəb kəš, Ədən dyjokəš čo kardedə.Ekvator riə ijan syfyrinə merdijan yn materikiku davarde gorə əv, 4 niməkürrədə bino bedə
· Afrikə Atlantik inən dy Hind okeani gyrd bedə.Tykə nekton:xəremiku-Əl-Əbijad jan Ras-Engelə bukə, nysoədə-Darzənə bukə,xəšəxuniədə-Ras -Xafun , kobəsonədə-Almadi.Čolnə materike ki, həmə tykə nokton myxtəlif niməkurronədə vyrə bedən.Materik ǧədimə Gonduvanə poəj.Dyjokənoə marzon kam tikə buən.Gyle jolə niməsək Somali, gyle jolə kəšyš Givineja heste.Ən jolə səkuš Madagasgare , cimikuən čo Sejšel, Əmirlij, Zənzibar , KanarŠ Komor, Kavuəbukə, Voznesenja, Myǧəddəs Jelena səkuən bymi dəxyle.Materiki xəremə poədə ǧədimə sivilizasijə mərəngonə be gorə cok omutə buə syftəku.Afrikə gitə insonə gofo hesob bedə.İjo ən ǧədimə insonon tikə pedo buə.Cəj nysoə poə omutejədə İngilisə tədgigatci Livingstoni jolə rolyš buə.Əv hyškiko cy Atlantik okeani dyjokənonku detsə Hind okeani dyjokənon pijodə šə iminə Avropəvože,Linvingston Kongo inən Zabezi ruon hevzon omutəše,Livingstin inən Stenli šəlaləš kəšfyš kardə, Tanganikə inən Njasa dərjacəon kəšfyš kardə.(bə dumo dəvard...)
Ğədimə Misir
Ǧədimə Misir – Ce Afrika xəremi-xəšəxuni səmtisə ce Niləru ovəjzi orəxədə kešvəre.
Bə Misiri žimon doə Niləru cy Mionə Afrikədə bə golonku səš pegətəše. Ym ru 700 km ro šure-šure de šami bə Mionə dyjo (Aralyg) emedə. Bə dyjo emə vyrədə Niləru bə dy xycə poə bedə ǧəč bedə. Penə vyronku bino pegətə Niləru šamadə vyrə gətə zəminonədə Misir vyrə gətedəbe. Cəmə e.b.n. V- IV həzosoronədə ce žimoni binoə onemoni vylobəpešt Misirədə gədə-gədə hyrdə kešvəron onej bino bedə.
Bənəj Šumeron ijo har gylə məhol yštən – boštə səbəsožbej Cəvon mərəngoə šəhər kešvəri bə ro noə riə, ləškər ijan yštən əlejdə Xydošon hestbešone.Ym məholon de jəndy dastbədast dodəbin i bedəbin jaən ki,dejəndy dave (čang) kardəbin. Mande pešo ičonəti bej havər še-še ve bej bə -Penə (Xəremi) ijan Žinə (Nyso) latə čo-čo bin. Ce latə-laton jolon de dave eǧandero,hežo dylošonbə bə ičonəti bon.By vaxti cy Misiri “oroǧ-toroǧi navonə vaxt” votə bedə.E.b.n. III həzominə sori dair bə syǧə vəslonədə cy ǧədimə Misri xəremi podšon nomə ašmard nyvyštə bə. Mande be bəzyne ymon podošo nin,gasbuən cy gylə oroǧ-toroǧi siprišoninbu. Mylxəs cə vaxton barədə bəməku zynəj kame ijan “oroǧ-toroǧi navonə vaxt”-i canədə žimonyš kardəše,əjən zyndənimon. Mande e.b.n III həzosorondə igləliə kešvəri bej votedən cəjoən ijo 2 gylə podošo oroǧ-toroǧ bə. Ce Misiri tarix cijo bino bedə.Bə Misiri podošon “firon”-on votə bən. Ašmardə bedə ki, ce Misiri bə 30 gylə nezi podošoə oroǧ-toroǧyš bəše. (bə dumo dəvard...)
Hind-Avropə zıvonon xeyzoni xolon
Hind-Avropə zyvonon xejzon- dynjo ən jolə və bə har gitə pevylo byə zyvonə xejzon. By xejzoni aid byə zyvononədə cy dynjodə 2,5 miljard odəm gəp žəjdə. Ce Ethnologue-i 2009-nə sori məlumati əsosən dynjodə 439 zyvon ijan dialekt bə Hind-Avropə zyvonon xejzon aide, əcəvon nimə (221) bə Hind-Arjan sub-xoli aide.
Tolyši ən bə Hind-Avropə zyvonon aide (Hind-Avropə zyvonon xejzoni İroni zyvonon grup). Əve Tolyši və digər Hind-Avropə zyvonon arədə xəjli müštərək syxanon hestin.
By xejzoni Avropə əsos müasir zyvonon, cy İroni ijan Hind niməgitə zyvonon aide. İjo Anatolia ǧədimə zyvononən daxil bedən (əvon ysə mardə zyvonon hisob bedən). By xejzoni aid byə zyvononədə nyvyštəjon Anatolia ijan Miken Junani zyvononədə Tunč devriku vinde bəznemon. Hind-Avropə zyvonon Afro-Asijə zyvonon xejzoniku bəpeštə ən dyrozə nyvyštə tarixi sojbe, bəcəj gorošən tarixi zyvonšünasətiədə jolə əhəmijjətyš heste.
Ce dynjo ən ve oko doə byə 20 zyvonondə 12 gyləjni bə Hind-Avropə zyvonon aide. Ym 12 gylə zyvon: İspani, İngilisi, Hindi, Portugali, Bengali, Urusi, Almani, Marathi, Fransuzi, İtaliani, Punčabi ijan Urdi, by zyvononədə cy dynjo 1,7 miljard odəm syxan kardedə. (bə dumo dəvard...)
Qitə Asiyə
Asijə - əsasən xərem niməkürrədə bino buə gite. Kanə Dynjo i poə buə Asijə 44.391.163km2-nə sahə dynjodə iminə vyrədəj. Asijə sahə Xər. Amerikə, Antarktida ijan Avstralijə ivo pegətə mügaisədə Asijə inən iminə vyrədəj. Yn gitə Avrəsijə materiki xərem - xəšəxuni, xəšəxuni, nyso ijan nyso - xəšəxuni hisson əhatə kardə. Asijə kobəson bə xəšəxuni 10.200 km, xəremiku bə nyso 7.000 km məsafədə dyroz bedə. Avropə de Asijə šərti marzyš Ural bandon xəšəxuni poconku, Emba ru, Kaspi xərem kənoku, Kuma-Manyc etasiku, Sijo dyjo, Bosfor gi, Mərmərə dyjo, Dardanel gi, Egej dyjo ijan Arədə dyjoku gəbul byə. Afrikə dy Asijə jəndyku čo kardə Suvejš ǧənov, Syə dyjo, Babəlməndəb gi ijan Ədən görfəzi čo kardə.
Asijə ce Zəmini čojlijə gitəjeki əj coglə okən gyrd gətedə. Asijə kəbəson ijan nyso-kəbəson tonokənon tike vej dəše-bešeje. Asjiə nyso kənon isə Hind okeani ovon šyrtedə. İjo ənhor Ərəbiston ijan Hindiston ǧəčon, əvoni čo kardə Ərəbiston dyjo ijan Bengal körfəzi bino bedə. Syə dyjo Asijə kənoədə binobuə ən tatə dyjoe. Asijə nyso kənondə səku kame. Šri-Lanka ijo ən jolə səkue. Hind okeani tonokənondə musson čərəjanon jolə təsiryšon heste. Atlantik okeani ovon Asijə nyso-kobəson tyk buə Gədə Asijə ǧəč əhatə kardə.Yn ǧəči kobəson tonokənon vej dəše-bešeje. Kipr səku Atlantik okeani dair buə cy Asijə nezədə gyrd jolə səkuje. Asijə i grup jolə səku ijan ǧəčon buə Jaməl, Tajmyr, Cukot ǧəčon ijan Novosibrsk səkuon Xərem Biə okeanədə vyrə bedən. Bering gi, Asijə Xəremi cy Xər. Amerikəku čo kardedə. Xərem Biə okeani dyjon vote bəbe həmmə zymostonədə biə davastən gyle Bering dyjoku čo. (bə dumo dəvard...).
Ernesto Gevara Ce" (isp. Ernesto Ce Guevara; 14 ijun 1928 – 9 oktjabr 1967) — Argentinijəvože masrksist- inglabəkə sijsətəvon. De Fidel Kastro bə i čo Kuba və ijan beunəlxəlǧ inglabi lyvemoni sərdarondə bə. Nomədəš bə “Ce “poə cy Kuba partizanon zyvono bəj doə bə. Ym syxan cy argentinavyžon gəvədə bənəj nezə dusti bə sə dəše bedə.Ernesto Gevara ispanijə ijan irlandijə bynəku bə xyjzoni 5 gylə əǧylonədə həməjsə joltəje. Əv cy Argentina Roosario nomədə šəhərədə moəmo bə. Cəj movardəruži barədə nyvyštəbə uspurnomədə movardəružyš 14 maje. Ce Gevara ənkə Patrik Linc 1715-nə sori cy İrlandijə Gaulej nomədə vyrədə cy moəmo bə. Əv cy İrlandijaku bešə bə İspanija Bilbabo nomədə šəhər,cəjoən bə i sə bə Argentina poš noəše. Cy Gevara ənkə Fransisko Linc 1817-nə, nənəš Ana Linc 1868-nə sori moəmo bən.Gaulej Ana Linci zoə ijan cy Ce pə Emesto Gevara Linc 1900-nə sori cy moəmo bən. Gevara Linc 1927-nə sori de Selia de la Serna Ljosa kəxyvand bedən. Cəvədə se zoə,dyglə kinəš bedəše. Gevara əǧylətičo by cəpliə xyjzonədə deštə tikəjən cəpəfaməti səcynjə bedəbe. Diəməkə ki əv tangənəfəs bej astmə noxəšiš hestyše vitemonədə ve cokə vərzyškorbe.Bəcəj žygo xosijəti diə məkə,əv cy regbi hənəki xaxanədə əbi. Bənəj ələvuši hənək əkəj.Hežo by kojro əj de “ Fuser”( zijodə haryn hənək karde cəmyš hestbeše Əəve bəj “El Furibundo” syxan bə.Əcəj moə fəmilijə “Sema”-ku pesoxtəšonbe) nomədə ləǧəbi zyndəbin. (bə dumo dəvard...)
Ğıron
Ǧyron (Gurani - Kərim, Gurani- Šərif) (bə ərəbi: القُرآن əl-guran) Ce İslam dini myǧəddəsə ijan ən əsosinə kitobe. Ǧyron ce Xydo (Allahi) hamijə syxanonin, de Čəbraili (ə) vositə bə Hz.Məhəmmədi (s) vəhj kardə byə.
Ǧyroni hestyše bəštəxos nomyš byə 114 surə ijan 6236 ajə. Ǧyroni ən dyrozə surə Bəgərə (Go) surə (286 ajə), ən kyrtə surə Kovsər (Honi) surəj (3 ajə). Ǧyroni ən dyrozə ajə ce Bəgərə surə 282-nə ajəj.
Ǧyroni de čo səmavijə kitobon (Suhuf, Zəbur, Tovrat, İnčil) fərgbydə əsosinə čəhət cəj syftə ikərədə bə Hz.Məhəmmədi ǧəlbi, pešo 23 sorə dyrozə vaxtədə ce Xydo (Allahi) tərəfo de mələk – Čəbrajyli (ə) vositə hissə-hissə nozil beje. Kalikəson votejdən ki, Bəgərə surə oxonə 2 ajə ce Xydo (Allahi) yštəniku bə Məhəmməd pejǧəmbəri (s) vəhj kardə byə.
“Ǧyron”-“handej”, “ǧyraət kardej” mənədəj.. Ǧyron deštə ləfzi ijan mənoon bə vəhji istinod bykə, 2 kərə de Čəbrajyli (ə) vositə bə oxonə nəbi Hz.Məhəmmədi (s) nozil byə, de ǧiraəti ibodət kardə byə, bəštəxosə xosjəton byə de Fatihə (Ožemon) surə bino byə, de Nas ( Xonəxo) surə səbyə səmavijə kitobe.(bə dumo dəvard...)
.png)
.svg)
